– Dette smakte skikkeleg godt. Ja, bortsett frå at det var mykje sopp her då, og det er eg ikkje så glad i.

Jeanette Olsen har nettopp sett tennene i ein porsjon omnsbakte, tomatiserte grønsaker med noko attåt i kantina ved Sauda vidaregåande skule. Ingrediensane til retten er matvarer som i utgangspunktet er kasserte av daglegvareforretningane i Sauda.

Venninnene hennar, Silje Vela og Stina Tårland, nikkar samtykkande. Maten er absolutt etande og vel så det. Ingen av dei tre hadde kome på at dette var kassert mat dersom dei ikkje var gjort merksame på det.

– Kva tenker de om at råvarene eigentleg var kassert av matbutikkane?

– Det synest eg er skikkeleg dumt, slår Tårland fast.

«Vann» kjendiskokk

Fredag i førre veke var ei gruppe elevar ved Sauda vidaregåande skule invitert til å delta i eit prosjekt der dei skulle laga mat hovudsakeleg av kasserte råvarer. Initiativtakar til samlinga Kerstin Geelmuyden Rød, hadde i tillegg fått med seg Ryfylkekokken sjølv, alias Frode Selvaag, som inspirator og kjøkkensjef for anledninga.

– Tidlegare i haust var eg med på eit kurs på Norsk Smaksskule. Dette er eit prosjekt i regi av Norsk kulturarv, etter ein idé av Arne Brimi. Hovudfokuset her var bevisstgjering av forbruk og korleis ein skaper sunne og gode haldningar i høve til mat, smak og råvarer. I samband med dette kurset var eg så heldig «vinna» Frode Selvaag for ein dag, fortel Geelmuyden Rød.

Med eit stadig aukande fokus på matsvinn i samfunnet, fell det naturleg å sette nettopp dette som tema.

– Me bad dei tre matvarebutikkane i Sauda om å få overta overskotsvarer i staden for at desse gjekk i søpla. Målet var å nytta desse råvarene til å laga mat som kunne serverast til medelevane i kantina i lunsjen, opplyser Geelmuyden Rød.

Initiativtakaren underviser sjølv ikkje i matfag, men ho arbeider mykje med matlaging mellom anna gjennom drifta av serveringsstaden Alfred der ho òg saman med sanitetsforeininga driv matlagingskurs for hybelbuarar.

– Det me har gjort her i dag er absolutt noko som kan gjentakast og som eg kan overføra til andre samanhengar, slår ho fast.

Effektive elevar

Dagens meny blei naturleg nok sett ut frå kva råvarer ein hadde til rådvelde, i tillegg til ei kveite og litt anna snacks kokken hadde med seg. Dermed fekk elevgruppa i oppgåve å laga omnsbakte, tomatiserte grønsaker, kveite-ceviche, banan- og gulrotvaflar og smoothie, som skulle serverast til medelevane eit par timar seinare. Då avisas utsende troppa opp, var kjøkkengjengen alt komne langt i førebuingane.

– Ta tre gonger så mykje pepar som det, lyder kokken si formaning til jenta som krydrar grønsakene som straks skal i steikeomnen.

Nokon er litt skeptiske til retten, som ikkje inneheld noko form for kjøt eller fisk.

– Men her er mykje sopp, og den inneheld ein smak som heiter umami, som minnar litt om kjøt, forklarer Selvaag.

På benken litt bortanfor er Ahmed Mowlid Mohamed og Zeinab Ali Abdelrahman Hussein

i gang med å steika vaflar. Hovudingrediensane i vaflane er banan og gulrot.

– Korleis smaker dette då? Godt?

– Ja, godt, men…eh…

– Litt uvant?

– Hehe, ja det er jo det, innrømmer Mohamed.

– Nå er det ein time til maten skal serverast, dokker jobbar bra så me ligg godt an! Ta dokker ein banan viss blodsukkeret byrjar å bli lågt, formanar Selvaag.

Det minkar i kassane med råvarer.

– Kor mykje overskotsmat starta de med?

– Eg trur det må ha vore nærare 50 kilo, som er to dagars «fangst» frå dei tre matbutikkane i Sauda. Dette skal me laga mat til 300 personar av. Nå er det ikkje så mykje igjen, eg er imponert over at me har klart å nytta så mykje av det me har fått, seier Selvaag.

– Ikkje bra å hiva

– Eg synest det er gøy at me kan læra korleis me kan bruka råvarer som ofte blir kasta, slår Tuva Rosnes fast.

16-åringen er førsteårselev på idrettsfag og blant dei headhunta til å vera med på kjøkkenprosjektet.

– Det er kult å vera med og laga mat, men eg er ikkje spesielt opptatt av matsvinn, innrømmer jamgamle Eline Solbrekk Oddane, som går helsefag.

To år eldre Manal Azzo, også ho helsefagelev, liker ikkje tanken på at det blir kasta mengder av mat som er fullt etande.

– Det er ikkje bra! Eg tenker naturlegvis på at det er veldig mange som svelt rundt om i verda, forklarer ho.

At «hovudretten» ikkje inneheld kjøt, ser ho lyst på.

– Eg liker eigentleg grønsaker betre enn kjøt, fortel ho.

Kunnskap og haldningar

Årleg blir det kasta 385 000 tonn mat i den norske matvareindustrien, daglegvarehandelen, i kantiner og av forbrukarar. Blant dette finn ein mellom anna 104 millionar brød.

Totalt utgjer dette 73 kilo per innbyggar og har ein samla verdi på over 20 milliardar kroner. Auka fokus på matsvinn har imidlertid ført til at pilene peikar rette vegen. I 2017 kasta nordmenn 13 prosent mindre mat enn to år tidlegare. Same år inngjekk matbransjen og regjeringa ein avtale med mål om å halvera matsvinnet innan 2030.

Frode Selvaag, alias Ryfylkekokken, fortel at hans eigen bransje, serveringsbransjen, i utgangspunktet har eit naturleg fokus på å få mest muleg ut frå dei tilgjengelege råvarene.

– Å bruka mest muleg av det ein kjøper inn gir sjølvsagt best økonomi, slår han fast. Han må likevel medgi at det også i denne bransjen er ein del å gå på i høve til å unngå å kasta mat.

– Men kvifor vil me ikkje ha mat som er utgått på dato eller som ikkje ser perfekte ut?

– Det handlar mykje om kunnskap. Ta for eksempel bananar. Butikkane får ikkje selt bananar som byrjar å bli brune utanpå skalet. Men det er jo ingen som skal eta skalet, bananane er som regel heilt fine inni, slår han fast.

– Fokus på matsvinn kjem som ei kule, noko mellom anna NRK-programmet «Matsvinnet» bidrar til. Det handlar om haldningar. For vår generasjon er det muleg det er litt seint, men dei som er litt yngre… Eg har tru på ungdommen, slår Frode Selvaag fast.