Då kan eg heldigvis slå i bordet med Arthur Svendsbråten sin lokale variant av Morgan Kane-songen: «Født på Espeland i 1952, sprengte vogntog var det første han fikk se, Kåre Rød var hans navn.» Tanken er derfor i første omgang eit historisk tilbakeblikk på mine første år, basert på selektiv hukommelse og andre kjelder, med ein viss fare for refleksjon og samanlikning.

Som ivrig lesar av Kjartan Fløgstad, spesielt tekstane med lokalt tilfang, trur eg nemleg Kjartan har rett når han i «Kron og Mynt» slår fast: »På eit visst tidspunkt i livet merkar du at alderen tar til å auka i begge retningar, og omtrent ti gonger så fort bakover som framover i tida. Jo eldre du blir, dess lenger bakover hugsar du.» Elles trur eg jo at dei første vekene av 2021, med skikkeleg vinter og snø, har hosta opp gamle minne sjølv om eg ennå ikkje har laga englar i snøen, snødukka nokon, slikka på rekkverk eller autovern eller hengt etter bussen (ganske vanskeleg utan Ljungs rutebilar og med varme i sentrumsgatene). Heller ikkje har eg sprunge i puddersnø med Rolf Michalsen sine heimesydde «snølabbar», men eg kan absolutt tilrå eit anna miljøvennleg framkomstmiddel i januar 21, nemleg den gode, gamle sparken kombinert med piggsko. Sauda Rundt på no time!

I denne for mange vanskelege tida kan jo kuldegradene kanskje innebera eit håp om at me trass alt ikkje har klart å øydeleggja kloden fullstendig? Må eg kjøpa EL-bil for å køyra gjennom Oslo om tre-fire år?

Sikre kjelder kan forresten fortelja at då mor og eg kom heim frå sjukehuset i slutten av oktober 1952, hadde vinteren alt kome for å bli. Far hadde sjølvsagt ikkje fått  «pappaperm» (kva var nå det?) frå repetisjonsøving for å ta imot «vedunderet.» Det er annleis i desse VM-tider då me i fleire månader har høyrt om vossingen, Sjur Røthe, og hans private dilemma: 5-mila i VM eller bli med på fødsel? Rart å tenka på at eg liksom tapte for Koreakrigen før eg vart fødd, ein kan bli bitter og inneslutta av mindre! I tillegg var ikkje jordmødrene den gong særleg interesserte i ha fedrar med på fødsel fordi dei ofte berre var i vegen, og etter kvart enda det ofte i meirarbeid i form av ein ekstra pasient. Då mor og Jan Ole på 19 månader skulle frå Espeland til Rød for å visa fram den nye verdsborgaren for svigerfamilien, var det sjølvsagt berre å ta beina fatt, men små barnevognhjul i nysnø har aldri vore nokon suksess, men den gong fanst altså små meiar som ein sette vogna oppi slik at vogna nærast fungerte som spark. Ein må kanskje vera passert 50 for å ha sett desse, men det finst faktisk på nett nye «miniskiliknande» meiar for snørike område.

Dei første åra mine framstår sjølvsagt nokså uklare, men mykje er fortalt og fotografert, ikkje på rullande fargeskjermar, men på små, dunkle svart/kvitt bilde. Me var så heldige å vera mykje saman med bestefar, Knut Espeland (1895-1984). Som tre av brørne sine drog han i ungdomen til USA for å jobba i Montana, men eg trur han alt hadde ein avtale med «bestemor» på nabogarden om å koma heim igjen, om ikkje så brått. Då oldefar, Sjur, døydde i 1924, kom bestefar heim og overtok garden som var i elendig forfatning, noko han uttrykte på følgande ordknappe, slåande måte: «Det var berre hesjastaurane som var brukande.» Redninga for han og mange andre bønder den gong var sjølvsagt fabrikken, for mange blei kanskje gardsdrifta etter kvart meir ein tidkrevande hobby. I ettertid ser eg bestefar som representant for ein generasjon av sterke, «dobbeltarbeidande» menn med god helse, sterk fysikk og arbeidslyst. Med eiga muskelkraft, lange arbeidsdagar og minimalt med fritid og ferie bygde, dei landet og fortener stor respekt frå oss som meir eller mindre har kome til dekka bord, den såkalla dessertgenerasjonen.

Korleis var så Saudasamfunnet på 1950-talet? Familien stod sterkt, og det var svært nære band mellom generasjonane. For vår del var det slik at bestefar på Espeland delte ut tomter til sine, og bestefar på farssida gjorde likeeins på Rød. Resultatet blei to husrekker med åpne dører kor alle mødrene sjølvsagt var heimeverande og stelte hus og heim medan onklar og bestefedrar hadde jobb på EFP. Å flytta frå Sauda var aldri noko tema, og kva kunne vera vitsen i å skaffa seg utanbygds ektefelle og i verste fall risikera å måtta flytta frå Sauda? Det var nok mange som kunne ha vore modellar for Tarjei Vesaas og hovudpersonen i Det store spelet: «Du skal vera på Bufast all din dag.» Bestemor var ei av mange travle husmødre med liten reiselyst, og mottoet hennar var klart: «Fram og tebars på same dagen.» I ein av romanane skildrar Kjartan Fløgstad ei kvinne som har overnatta heimanfrå to gonger, men då sjølvsagt ikkje hatt blund på augo.

På 1950-talet kunne du ikkje få hjelp av synske Anna Elisabeth Westerlund eller Snåsamannen, men det var ein del snakk om «Viste-mannen» som kunne gjera folk friske frå det meste. Utan at pasienten sjølv møtte opp kunne han fortelja pårørande om korleis det gjekk med nyresvikt eller eksem, og så var det å miksa og fiksa meir medisin. Ein takknemleg pasient hadde visstnok kjøpt seks sølvskeier, men på vegen opp syntest han det var i meste laget og gøymde to skeier i steinmuren. Etter overleveringa av dei 4 skeiene fekk så pasienten klar beskjed: «Du må ikkje gløyma dei to i steinmuren.»

Å veksa opp med familie rundt seg var trygt og godt sjølv om økonomi og materiell standard var på eit heilt anna nivå enn i dag. Det vesle, raude huset vårt på Espeland skulle eigentleg bli hytte, men så kom krigen, og det meste blei sett på vent.

Det er verdt å merka seg at espelendingane ikkje fekk kommunalt vatn før snøvinteren 1962. Før den tid måtte dei stola på brønnar og oppkomer, ei nokså usikker vasskjelde. Dei fleste hadde derfor ikkje baderom og toalett, men var altså uoffisielle medlemmer av «Utedassens venner.» Mørke haustkveldar kunne det vera trygt og praktisk med ein toseter i uthuset kor eit par sauer heldt til i andre enden. Ein måtte kanskje ha eit par sauer for å vera ekte espelending eller få jobb i Cooling? Det fanst så visst ingen varmekablar med eigen vask og varmt og kaldt vatn på utedoen vår.

Nokon hadde nok varmt vatn på kjøkken, det vil seia ein stor varmtvasstank over vasken. Kanskje bør ein ha dette i tankane når ein høyrer klager over tilhøva i Åbøbyen på denne tida? Det høyrer med til historia at då besteforeldra mine bygde ut og fekk bad og toalett inne i 1962, var det fleire som meinte dei begynte å bli «stormannsgalne.» Ein passe stor vaskebalje var praktisk for oss, og me var så heldige at far var med i idrettslaget, og derfor kunne me av og til dusja og «ta damp» i brakka på idrettsbanen. Elles var det vel som Ingvar Moe fortel frå Etne og bygdene ikring: «Dei tok som regel eit årleg bad til jul, om det var nødvendig eller ikkje.»

Vaskemaskin var ikkje allemannseige, og mor fortel at dei første åra vaska ho kleda i kjellaren hos si mor, 100 meter lenger inni vegen. Dette var jo rein luksus samanlikna med oppveksten då ho og søstrene vinterstid veksla på å hjelpa bestemor med å skylja kleda i elva. Å vaska klede tar jo tid, og så kan jo folk lura på korleis mor fiksa det med to små gutar heime åleine. Jo, me sat og stod og leika i ei kvadratisk grind på 1×1 meter, og me kom jo sjølvsagt ingen veg. Moderne psykologar vil kanskje hevda at dette var galskap, men det er jo ikkje sikkert at små ungar må vera med over alt og heile tida bli utsett for ulik stimulans frå vaksne? Det eg ikkje heilt forstår, er korleis det var plass til denne grinda i ei stove på 16 kvadratmeter, men stova var jo ikkje akkurat overmøblert. Sjølv med enkle vindauge og dårleg isolering hadde me god temperatur i stove og kjøkken når det var god fyr i koksomnen, men ute i gongen var det kjøleskåptemperatur, og det var jo praktisk når kjøleskåpet som regel berre eksisterte på ønskelista saman med elektrisk komfyr, vaskemaskin, trykkokar, miksmaster og telefon.

Med liten plass inne blei det naturleg å vera mykje ute i allslags vér, vel å merka utan dagens varme sko og kler som både isolerer, absorberer og pustar. Ingenting var farleg, me sparka fotball, leika cowboy og indianar, klatra i tre, datt ned og skar oss med kniv utan kjennskap til hjelm, leggskinn og all slags remediar. Støttehjul var totalt ukjend då me freista tohjulssykkelen, men me hadde ein sprek far som fungerte som vårt perfekte støttehjul.

Kva tankar hadde me ungar elles på 1950-talet? Jo, etter krigen, 70 år før Trump, tenkte me nok at alt godt kom frå Amerika. Lunka melk på flaske var det vanlege, i alle fall for oss som hadde besteforeldre med kyr på båsen. Bananar, appelsinar og kokosnøtter var nytt og eksotisk, røyk var ufarleg, og utlandet var Sverige og Danmark. Arbeidsfordelinga i heimen kan nok stort sett skildrast slik: «Mange fedrar kom heim frå jobb, åt middag og sette seg bak ei avis med snadda, og der blei dei sitjande så sant ungane ikkje hadde gjort noko gale. Då senka dei avisa, blåste ut litt ekstra sur piperøyk og gav klare meldingar.» Ikkje alt var betre i gamle dagar, snarare tvert imot.

Me får ta ein dag om gongen, så ser me. Ja, det gjer me. Visse te om atte det blir skikkeleg ruskever og dårleg skiføre, kjem det kanskje litt meir om å veksa opp for over 60 år sidan? Då gjeld det å kosa seg inne med kakao, appelsin med sukkerbit, tomat med sukker, honning på skei eller aller helst: Knekk.