La oss starta med kultur, nærare bestemt målarkunst. Samuel Tveit (1866-1957) kona Anna (1900-1940) og sonen Eigil (1925-2006) har heldigvis fått ein ny renessanse gjennom Interessegruppa Samuel Tveit og deira renovering av Tinghaug, eit glimrande eksempel på korleis flinke og energiske «lekfolk» kan lykkast. Lars Olav Fatland har som vanleg levert ei velskriven bok om kunstnarfamilien, med god hjelp av eldsjela, Frank Negård, og den sommaråpne søndagskafèen på Tinghaug er blitt ein verdifull møtestad.

Etter at Samuel døydde, hadde lærar Solheim minneord i Ryfylke, der han også rosar Eigil. Det er vel ganske typisk at Eigil i neste nummer takkar for minneorda om faren, men held fram: «Men det om meg stemmer ikkje, eg kan slett ikkje ta imot all denne ros. Det stemmer ikkje at min skulegong vart forsømt av di mor og far reiste mykje og heldt utstillingar. Det var på grunn av sjukdom eg måtte ha privattimar hjå Solheim. Elles var det for mykje skryt over det eg har gjort for far.» Det er også verdt å nemna at Risvoll skule fekk si eiga fane av Eigil i 1953, med Samuel som konsulent.

Det er ganske naturleg at også song- og musikklivet blomstra etter krigen, og eg veit at bestemor sin favoritt, Harry Brandelius, hadde konsert i Sauda, og det hadde også Engedahl og Stordahl, sistnemnde kanskje meir kjend for kampen for blinde og Ridderrennet. Langt bak i hjernebarken har eg eit vagt minne om Inger Jacobsen, Rolf Just Nilsen, Carsten Byhring og Jens Book-Jensen som besøkte Sauda med syngespelet «Vi er på lufta» i 1960. Dei som var ungdommar på 50-talet, fortel framleis om den gongen det var dans på Folkets Hus tre gonger i veka, sjølvsagt med levande musikk.

Film var nok sjeldan kost før fjernsynet kom i 1960, og den lange kinokøen på fortauet enda nesten hos Jakobsson Foto. For ein liten gut frå Espeland var det faktisk litt skummelt sjølv om politi Haarr var på plass og passa på at ingen sneik seg inn snarvegen. Nokre frekkingar, sikkert frå Åbøbyen, brukte ventetida til å ta luer og kasta dei ut på gata slik at du måtte kjempa deg tilbake til plassen din. Skal seia det var ein som heldt hardt i lua for å komma seg inn i den flotte, store kinosalen for å sjå den danske familiefilmen, Far til fire frå 1953. Dette Bildet øvst i artikkelen, lånt frå femte bandet av soga om Sauda, vil nok minna mange om barndommens få kinobesøk.

Dugnadsånd og optimisme kom også til uttrykk gjennom ny aktivitet i lag og organisasjonar. Diktaren og skulestyraren, Hans Hylen, gav målrørsla, Ungdomslaget og avhaldsfolket ekstra kraft, og han var nesten like ofte på framsida av Ryfylke som den faste annonsen til Erik B. Johnsen, kor eg seinare kjøpte konfirmasjonsdressen. Speidaren, 4H, Saniteten og Røde Kors fekk nytt liv, og lista over alle lag og klubbar i Sauda på den tid er imponerande. Godtemplarungdomslaget, Vardevakt, med motto: Edruskap-Fred-Folkelykke og 63 medlemmer hadde stor aktivitet med både teater, musikk og filminnspeling.

Som kollega av Olav Dahl-Olsen i fleire år fekk eg sjølvsagt kjennskap til cowboyfilmen, Gulltørst, med skodespelarane Arnvid Lillehammer, Petter Skagen, Kristen Bakka, John Dahl-Olsen, Egil Carr, Einar Klevstul, Per Nørgaard og Kjell Arne Isaksen. Bernt Maldal hadde ansvaret for filming og produksjon etter Olav Dahl-Olsen sitt manus. Olav var også vokalist i bandet, The Dixies, og han viste tidleg sitt uvanlege talent som teiknar.

Esperanto hadde svært aktive medlemmer med faste møte, og dei ivrigaste drog også på internasjonale kongressar. Dessverre fekk ikkje tanken om eit samlande verdsspråk den nødvendige støtten frå dei største nasjonane, og i dag er det berre Reidun Sunfloro Birkeli og Olav Andersen igjenfrå storheitstida i Sauda.

Elles var nok ungdommane den gong ikkje så ulike dagens unge. Dei aller fleste konfirmerte sjølvsagt i kyrkja, og først på 50-talet fann dei ut at konfirmasjon i desember kunne vera kaldt og upraktisk, og dei valde så mai som berre coronaen har klart å flytta. Ikkje alle oppførte seg slik dei burde den gong heller, og Ryfylke fortel om butikknasking og tjuveramp på ferde igjen, både sykkellykt og dynamo var borte (Dagens unge får googla dynamo) Eg merkar meg òg at svigerfar, Kurt Geelmuyden, brukte ordet, ukjurer, i samband med innbrot på Klekkeriet, og sjølvsagt leika dei også den gong Ring og Spring.

Framleis stod USA for positive verdier, og lesarbrev frå saudabuar i utlandet var vanleg stoff i lokalavisa. Aida Sagland og Paul Fløgstad var flittige brevskrivarar, og for dei religiøse sende Inga Botnen jamleg rapport frå Afrika, og brørne Jakob og Arne Aano frå Amerika. Ein kort periode var ei fanatisk Maran Ata gruppe svært aktive, bl.a. med møte på Håndverkaren. «Evig eies kun et dårlig rykte,» syng Henning Kvitnes, og ryktet som nådde Espeland, fortalde at dei fanga vonde ånder i plastikkposar, og blei av mange stempla som lettvint underhaldning i konkurranse med sirkus. Då var det tryggare for oss på Gutelaget Våren med Ingebrigt Bokn, Knut Aabø og Mathias Breivik eller søndagsskulen på Salem med Leif Ljung og Svend Odland.

Kongestoff høyrer eigentleg ikkje heime i lokalaviser, men både krigen og Kong Haakon sitt korte Saudabesøk i juni 1950 var viktig for monarkiet si stilling.

Ryfylke kan på denne tida minna om dei såkalla potetprestane som tidlegare reiste rundt for å spreia kunnskap til bønder og andre yrkesgrupper. På 50-talet var det for eksempel stor diskusjon blant bøndene om traktoren verkeleg kunne erstatta hesten.

Som tidlegare nemnt var det mange små butikkar rundt om i bygda, kanskje rett og slett fordi svært få hadde bil og kunne handla i sentrum. Arne Rød åpna for eksempel Bakkheim Kolonial i første etasje i huset sitt på Rød, og Jon Dalene (far til Jørn) starta Jons Kolonial i huset til Elise og Gunnar Gothi på Brekke. Gunnar var forresten ein svært triveleg kar og dreiv også med lastebilar. Svært mange kjenner seg igjen i hans slåande replikk: «Det er noko med alt, det er noko med Bedforden au.»

For oss var det ein butikk som blei ståande i ei særstilling, Finn Isaksens Frukt- og Tobakksforretning. Finn Isaksen blei nemleg alvorleg sjuk i 1952, og utan NAV og dagens ordningar var familien i ein vanskeleg situasjon. Det heiter jo at blod er tjukkare enn vatn, og då idèen om butikk dukka opp, måtte Finn ha hjelp frå nokon som hadde «handelsbrev.» Marta Isaksen f. Øverland var far sitt søskenbarn, og det blei naturleg for far å ta eit slags «bokføringsansvar» dei første åra. Dermed blei det alltid ein tur innom butikken for å slå av ein prat med Finn som etter nokre år flytta butikken inn i eige hus i Brugata kor Endre Storli nå sel sine siste omnar og fliser.

Dei aller fleste over 30 år vil nok huska Magla Lilleland og butikken hennar i Hellandsbygd kor ho blei tilsett som poståpnar i 1964. Ho var ein varm tilhengar av grendaskulen og barnehagen, og ho støtta i 1992 «aksjonen» økonomisk, men også i Hellandsbygd måtte ein til slutt innsjå at elevgrunnlaget var for lite. Det var forresten stor interesse for auksjonen etter Magla i 1998, og eit spesielt ølkrus gjekk til slutt under hammaren for 6 000 kr.

Mange saudabuar har nok høyrt om eller køyrt forbi skulehuset i Svandal, og her er eit bilde frå elevane som sjølvsagt gjekk på ski til skulen.

Folketalet gjekk etter kvart drastisk ned, og då skulen blei historie i 1959, var det berre 60 fastbuande i Svandal. Eg har kjøpt brus av Ola Djuv i Djuvsbotnen, men eg visste ikkje at det også fanst butikk i Svandal. Tor Olav Bjerga har ein gong fortalt meg at Bergit Øyes Kolonial faktisk eksisterte fram til 1962-63, så kanskje det er på tide med nye butikkar rundt skisenteret?

For oss på Espeland var Strøms Kolonial med tlf.nr. 99 i Åbødalen den næraste, og her jobba Randi Fiveland i tillegg til Maria og Åsmund Strøm etter at dei overtok etter Severin Hauge i 1952. Då me hadde lært å sykla, hende det at me blei spurd om å sykla til Strøm for å handla noko dei vaksne hadde gløymt. Då var det stas å susa over Selvigbrua kor Boliva og Alf Selvig budde, og opp Haugeveien. Å kjøpa smør eller sukker til familien gav lite rom for 5- eller 10-øres sjokoladar eller karamellar. Desto gunstigare var det å kjøpa tobakk for Gerhard Jårvik og Arne Haugen som framleis var rause ungkarar, og sjølvsagt var det aldri spørsmål om underskrift for å kjøpa røyk. Å vera ungkar måtte jo vera topp, tenkte eg, men av ein eller annan grunn forandra også det standpunktet seg altså med alderen. Oppi min enkle hjerne er det jo ingenting i vegen for å vera raus og sjå stort på ting sjølv om ein er i skatteklasse 2.

Maria Strøm var i sogelaget i 2010, og 86-åringen fortalde muntert og levande om å driva butikk i ei tid der mange kundar kom for å «drøsa,» og butikken var eit sosialt samlingspunkt. Eg hugsar fru Strøm som ei smilande og driftige dame som seinare dreiv Lekkerdisken (i Glasstøymagasinet som nå skal rivast) og Narvesen før ho fekk jobb i kiosken på westamaranen. Ein av dei faste kundane på Lekkerdisken var Ove Hølland som åt middagen ståande ved frysedisken. Han var alltid høfleg, takka med eit smil og ein gong sa han faktisk: «Det er bare en feil med deg, fru Strøm, nemlig at du er gift.»

Frå Strøm til elektrisitet. Eg la aldri merke til at lyset «blinka» fordi me berre hadde 25 periodar mot normalt 50. Lys og varme var billeg, og det var så visst ingen automatisk avlesning av straummålaren. Dei fleste vil huska E-verket sin vesle lastebil med eit dobbelt styrehus med plass til eit halvt fotballag, og for å få oversikt over forbruket sende E-verket som regel minst to mann inn i kvart hus for å lesa av målaren. Desse 25 periodane var visst ikkje bra for elektriske apparat heller, men det var neppe årsaka til at me ikkje hadde eigen fryseboks heime, men meir som ein liten bankboks i eit kaldt rom i kjellaren på Meieriet/Kløver. Ein gong eg var med mor for å henta søndagsmiddagen, blei det svært interessant med ein knapp ved sida av lysbrytaren, og den måtte jo testast. Alarmknappen fungerte perfekt, for like etterpå kom ein kar springande for å sjekka om alt var OK i kulden. 60 år seinare får eg låna uttrykket frå ein tidlegare kollega: «Eg er ikkje heilt i tvil,» men kanskje det var ein ung Kjell Solland?

For min generasjon var Ryfylke i mange år synonymt med Dagny Salveson Fløgstad. Som avisbod ser eg henne for meg i det vesle huset mellom Finn Isaksen og Gamle Posten der ho snakka, røykte ferdigrulla og talde opp avisene saman med Cissi Frette. Dagny overtok som redaktør etter ektemannen, Nils Fløgstad, som døydde 43 år gamal i 1958. Dagny var ei fargerik dame med klare meiningar, og etter at sonen, Åmund, reiste frå Sauda, fekk ho aleine ansvar for hytta i Åbødalen. Her blei eg i fleire år uoffisielt «hyrt inn» som kontrollør av snømengden på hyttetaket, og av og til måtte eg ta spaden fatt.

Budsjettet for kler, hår og jåleri var også lågt på 50-talet, men med jamne mellomrom måtte me ta turen til J.E. Årviks Barber&Frisørsalong på Betel. Dei første gongene sat eg på ei fjøl på tvers av armlena for å koma i grei arbeidshøgde for den godt vaksne frisøren. Seinare blei eg fast kunde hos Karsten Stueland som nettopp gjekk bort 93 år gammal. Eg meiner Stueland heldt til hos Kjell Brekke/Presanghuset og i Gamle Folkets Hus, nå tannlege Rossemyr. Det hende vel også at eg var hos Rolf Garstad som hadde salong ved sida av John W. Norheim i huset som Ivar Sivle eig i dag. Det var elles vanleg at mange sparte frisørutgiftene dersom ein i familien var litt handy med saksa, men det var aldri tema hos oss. «Det sko tatt seg ut!»

Som pensjonist opplever ein jo at det er tidlegare elevar som har «medansvar» for både helse, tenner og hår, og så langt har det vore topp service og ingen hemnaksjonar. Eit kvarter i stolen hos Linda Dolmen er nok til å få sommarsveisen på plass, i sterk kontrast til moderne plenklipping.

Den siste veka har vore travel etter som me har kjøpt robotklippar, og pensjonistar er av natur skeptiske til maskinar som tenker sjølv. Vil han takla rosebuskar og solbærtre, og veit han når han skal stempla inn og ut? Det gjekk overraskande bra, men han sleit litt med å komma på plass i ladestasjonen. «Me må berre kalibrera han på nytt,» sa han som hadde noko med det. Med eigen svært avgrensa tekniske innsikt vil eg ikkje ha nærkontakt med roboten, og kalibrering vekker dårlege minne frå militæret.

Då gardist 547 Rød hadde kalibrert militærradioen på øving i 1972, mista han nemleg all kontakt både med eigen tropp og fienden. Av naturlege årsaker har eg ikkje åpna lokket og sjekka innstillingane etter at eg høyrde om han som hadde fått ein «muslimsk robot» som stod roleg om dagen, men var ute og åt gras heile nettene. Roboten vår har fri på søndag, og eg lurte sjølvsagt på om Kristi Himmelfartsdag var som ein søndag, men det hadde han ikkje fått med seg. På nasjonaldagen takla han ikke barnebarn og deira aktivitet på plenen, og det enda med fall utanfor muren, til og med på høglys dag. Når me skal stilla klokka i slutten av oktober og mars, står heldigvis roboten på eige hotell. Bur du trangt i ein by, har du sikkert skaffa deg plass på såkalla dekkhotell slik at bildekka dine har rett temperatur og «luftfuktighet.» Eg lever framleis i den villfaring at vinterdekka mine tåler både høg fart og minus 20.

Eg vil avslutta siste mimrebrevet frå 50-talet ved å takka for trivelege kommentarar undervegs og ønskja alle ein coronafri sommar med utsikten frå det mest kjende fjellet på Espeland, Nonau, kor me hadde St.Hans-bål for 60 år sidan.